25 pułk artylerii lekkiej Ziemi Kaliskiej
25 pal (pułk artylerii lekkiej) utworzono 31 października 1921 roku pod nazwą 25 pap (pułk artylerii polowej). Utworzony został z dywizjonów 14 i 17 pap-u. Składał się z trzech dywizjonów: I – stacjonujący w Ostrowie Wlkp. jako wsparcie artyleryjskie 60 pp, II- przydzielony do 56 pp (Krotoszyn) oraz III- wsparcie kaliskiego 29 psk. W związku z powyższym, 25 pal nigdy nie występował jako zwarta jednostka artylerii. Oficjalna nazwa 25 pułk artylerii lekkiej Ziemi Kaliskiej obowiązywało od 8 stycznia 1932 roku. Od roku 1937 dołączono końcówkę: Ziemi Kaliskiej. Kadra podoficerska i oficerska kształciła się zarówno we Włodzimierzu Wołyńskim na 10-miesięcznym kursie artylerii, w Toruniu jak i w podoficerskiej szkole pułkowej (Kalisz). W tej ostatniej nauka teoretyczna odbywała się w świetlicy wojskowej na Majkowie, praktyczna zarówno na poligonie w Kościelnej Wsi jak i łęgach majkowskich. Święto pułkowe zmieniało swa datę aż trzy razy, według kolejności: 8 września (1921-1926), 29 lipca (1926-1932), 3 czerwca (1932-1939 – rocznica bitwy pod Stołpiszczem z bolszewikami). Ostatnim dowódcą pułku był ppłk Antoni Wojtanowicz (kampania wrześniowa).
I i II dywizjon wyposażony był w armaty 75 mm, natomiast III w haubice 100 mm.
Mobilizację 25 pal-u w 1939 roku przeprowadzono w dwóch etapach. Pierwszy etap to mobilizacja tajna (marcowa) i dotyczyła I dywizjonu z Ostrowa Wlkp., oraz drugi etap dotyczący II i III dyonu to mobilizacja alarmowa od 24 sierpnia 1939 roku. Zmobilizowano 2133 żołnierzy (w czasie pokoju stan liczebny wynosił 700-750 ludzi), oraz 1842 konie (500 taborowych). Jak już wspomniałem, trzy dyony pułku, były przydzielone jako wsparcie artyleryjskie do trzech pułków piechoty 25 Dywizji Piechoty i razem z nimi przebyły szlak bojowy polskiego Września. 1 września III dyon zajmował pozycje w Sulisławicach i Kościelnej Wsi.
W okresie 1-8 września, pułk podążał „ramię w ramię” z 25 DP, tocząc potyczki z Niemcami (Czekanów, Przedmoście „Koło”). Gdy 9 września Polacy przeszli do kontrofensywy nad Bzurą, 25 pal (oraz 25 dywizjon artylerii ciężkiej) wykonał zmasowany ostrzał artyleryjski na pozycje Niemców. Dzięki temu, nasza kaliska dywizja, jako jedyna ze wszystkich polskich jednostek atakujących wroga, miała profesjonalne, książkowe wręcz wsparcie artyleryjskie w początkowej fazie tej największej z bitew kampanii wrześniowej. Pod koniec bitwy, kaliski pułk artylerii, wraz z pozostałymi polskimi jednostkami próbował przebić się do Warszawy. 17 września Niemcy trzymając Polaków w „kotle”, ścieśnionych na małej przestrzeni, wstrzymali nad Bzurą operacje wojsk lądowych, rzucając do walki (likwidacji biologicznej wręcz) gros swych sił powietrznych, które znajdowały się nad Polską. Od rana do wieczora, na polskie wojska (cały czas ponad 100-tysięczne), spadały tysiące ton bomb. Gehenna dla żołnierzy polskich rozgrywała się w rejonach Brochowa, gdzie znajdowała się duża przeprawa przez Bzurę w kierunku Warszawy. Nad wielkimi zatorami kolumn żołnierzy i taborów grasowali niemieccy piraci powietrzni. 1 bateria I dywizjonu postanowiła odbić na Wyszków, licząc na łut szczęścia odnośnie wyjścia z kotła. Do Warszawy nie udało się jednak im dojść. Do stolicy dotarły jedynie 2 i 3 bateria I dywizjonu 25 pal-u. 21 września generał Tadeusz Kutrzeba rozwiązał armię „Poznań”. Kaliski pułk artylerii we Warszawie (omawiane 2 baterie), stał się pułkiem zbiorczym: I dywizjon to ocalałe 2 i 3 baterie, II dyon to plutony artylerii 56 i 60 pułku piechoty oraz z baterii zbiorczej do której weszli pozostali żołnierze 14 i 17 pal-u – łącznie: 1257 oficerów i żołnierzy. 25 pal stacjonował na Żoliborzu. Ponoć pozostałe przy życiu kaliscy artylerzyści zwalczali jednostki pływające wroga. 28 września podpisano wstępną umowę kapitulacyjną. 30 września o godzinie 20-ej, w zwartych kolumnach żołnierze 25 pal-u rozpoczęli opuszczanie stolicy (Kolumna „D” prowadzona przez płk Porwita). Rozpoczęto wielodniowy marsz do obozu przejściowego w Łowiczu. Niektórzy z oficerów 25 pułku artylerii lekkiej Ziemi Kaliskiej, znaleźli się później w największym obozie jenieckim dla Polaków- Oflagu II C Woldenberg (dzisiejszy Dobiegniew, gdzie mieści się obozowe muzeum).
Dość interesujące są losy sztandaru 25 pal-u. Sztandar pod koniec walk nad Bzurą zakopany koło wioski Gołębiew, a następnie w nieznanych okolicznościach wykopany przez Niemców. Orzeł od sztandaru z inskrypcją "25 Pułk Artylerii Lekkiej Ziemi Kaliskiej" odnaleziony został w 1950 roku w województwie wrocławskim, a obecnie znajduje się w MWP. Tyle forum 28 psk. Dalszy ciąg można znaleźć zarówno w „Ziemi Kaliskiej” z 2.11.1990, jak i w książce „Armia Krajowa w Kaliszu”:
„Dwa lata temu p. Kopczyński poznał w pociągu p. Antoniego Rozniakowskiego z Wrocławia, który dowiedziawszy sie że pochodzi z Kalisza i interesują go wszystkie sprawy związane z Kaliszem - przekazał mu kliszę fotograficzną przedstawiającą zdobyty przez Niemców sztandar 25 PAL . Klisze te zdobył on na jeńcu niemieckim w walkach o Berlin w 1945r . Na zdjęciu widać wyraźnie , że jest to sztandar 25 pal. Wiadomo obecnie ,że sztandar zabrali Niemcy. Jakie są dalsze losy sztandaru? …"
Być może znajduje się w rękach prywatnego niemieckiego kolekcjonera...
Tomasz Dalinkiewicz
